Yazar: DİLŞEN İNCE ERDOĞAN
Danışman: PROF.DR. ENGİN BERBER; PROF.DR. ERGÜN AYBARS; PROF.DR. SABRİ SÜRGEVİL
Yer Bilgisi: Dokuz Eylül Üniversitesi / Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü / Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Anabilim Dalı
Konu: Tarih
Doktora Tezi (2007)
Özet: “‘Osmanlı Devleti’nde Amerikalı Misyonerler ve Van İsyanı (1896)’ başlıklı doktora çalışmasında, XIX. yüzyılda Amerika’nın, siyasi ve ekonomik çıkarlarını gerçekleştirmek adına Osmanlı İmparatorluğu’na gönderdiği silahsız askerlerinin, başka bir deyişle misyonerlerinin, Ermenilere yönelik faaliyetleri, özellikle Amerikan okul, hastane ve matbaasının Osmanlı topraklarındaki serüveni, Amerikan okullarında Amerikan eğitim anlayışı ile yetişen Ermeni gençlerinin isyanların tertipleyicileri olarak isyanlardaki etkileri konularına yer verilmiştir. Ermeni isyanlarının çıkmasında Amerikalı misyonerlerinin etkileri, Van bölgesi seçilerek gösterilmiştir. Yapılan çalışma, dört ana bölümden oluşmaktadır. Birinci bölüm, ‘Amerika’da Misyonerlik Ruhunun Doğuşu ve ABCFM’ başlığını taşımaktadır. Bu bölümde, Amerikan tarihine Protestanlığın nasıl yön verdiği anlatılmıştır. Özellikle, Amerika’nın güçlü misyonerlik teşkilatı Amerikan Board’un kurulduğu yıllardaki dinsel çalışmalar ve bu çalışmalar sonunda ortaya çıkan siyasi, ekonomik değişme ve gelişmeler ele alınmıştır. Ayrıca, Amerikan Board’un kuruluş hikâyesine yer verilerek, bu teşkilatı kuranların ruh halleri ve amaçları gösterilmiştir. Bölümün alt başlıklarında ise; teşkilatın yapısı, misyonerlerin seçiminde aranan özellikler, teşkilatın tüm dünyaya yayılışı ve Hıristiyanlığı yaymak adına kullanılan yöntemler anlatılmıştır. Çalışmanın ikinci bölümü, ‘Osmanlı Topraklarında Amerikan Misyoner Faaliyetlerin Başlaması’ başlığı altında yazılmıştır. Bu bölümde, Amerikalı misyonerlerin Anadolu topraklarına geldikleri andan itibaren Osmanlı İmparatorluğu’nda yaşayan gayr-ı müslimler arasındaki faaliyetleri incelenmiştir. Yapılan tetkikler sonucunda, Ermenilerin Protestanlaştırmaya en uygun toplum olduklarını tespit eden Amerikalı misyonerlerin faaliyetlerine, bölümün alt başlıklarında yer verilmiştir. Özellikle açılan okullar ve hastaneler üzerinde durulmuş ve matbaanın misyonerlik faaliyetleri açısından önemi bir defa daha gösterilmeye çalışılmıştır. Çalışmanın üçüncü bölümünde ise, daha yerele inilmiş; Amerikalı misyonerlerin Van Vilayeti’ndeki faaliyetleri, özellikle Van Merkez ele alınarak incelenmiştir. Bu bölümde, Van Amerikan İstasyonu’nun kuruluşu, Van Erkek ve Kız Okulları, Van Yetimhanesi, Van’da Ermenilere yardım amacı ile kurulan Karşılıksız Yardım Bölümü ve Endüstri Bürosunun faaliyetleri; Amerikan Board Arşivi’nde yer alan misyonerlerin yazdıkları aylık ve yıllık raporlar, misyonerlerin Boston’da bulunan merkeze gönderdikleri mektuplar, bu dönemde çıkarmış oldukları Missionary Herald dergisi ve dönemin gazete kupürleri incelenerek yazılmıştır. Son bölüm ise, ‘Van Ermeni Nüfusu ve 1896 Van İsyanı’ başlığını taşımaktadır. Bu bölümde; Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nden edindiğimiz belgeler ile Amerikan konsoloslarının Amerikan Dışişlerine yazdıkları raporlar ve Amerikan Board Arşivi’nde yer alan Ermeni isyanları hakkındaki yazılar değerlendirilmiştir. Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde yer alan Sadettin Paşa’nın günü gününe tuttuğu raporlar, bölümün iskeletini oluşturmuştur. Yapılan tez çalışmasında, özellikle birinci el kaynaklar kullanılmıştır.”