BELGELER
BOA, Y. PRK. DH, 5/83
Daire‑i Umûr‑ı Dahiliye
Mektubî Kalemi
Sivas Vilayeti'nden Dahiliye Nezâreti'ne gönderilen telgraf sureti
Cevap: 9 Şubat 1893. Merzifon'da Protestan Mektebi yanındaki Malko'nun evinin yanmasına yol açan sebeplerin araştırılmasına çalışılmaktadır. Osmanlı tebaasından olan ve yanan binada ayda 1 lira ücretle bekçilik yapan Nişan'ın yapılan sorgusunda, "alevlerin görülmesiyle "yangın var!" diyerek yüksek sesle bağırdığını, bu sırada mektebin marangozu olup avlu içinde oturan Osmanlı tebaasından Kazaros adındaki kişinin oda penceresinden: "Ben biliyorum, sesini kes! Bundan asla sana zarar gelmez. Karışma, varsın yansın!.." demesi üzerine susmaya mecbur kaldığını, yangının başlangıcında mektepte bulunan tulumbanın hemen kullanılması halinde yangının bastırılması mümkün iken tulumbaya el dahi süremediklerini, hükümetten gelen polis ve jandarmalara bir süre kapının açılmadığını, yangın sona erdiğinde ise polislerin birçok kişi ile birlikte bina avlusunun iç ve dış taraflarında incelemelerde bulunmalarına rağmen karda hiçbir ize rastlanmadığını" ifade etmiştir.
Marangozun da sorguya çekilmek üzere polis tarafından çağırıldığı, ancak okul müdürü ve Amerika misyonerlerinden Herricks tarafından salıverildiği, hükümetin yapacağı araştırma ve incelemelerin Nişan'ın olaylar hakkındaki ifadelerini kuvvetlendireceği ve bu yangının içeriden yaptırıldığının şüphesiz olduğu bu kez Zabtiye Kumandanlığı'ndan gelen telgrafta bildirilmiştir.
Mektep Müdürü Herricks'in Kazaros'u salıvermediği hususu 5 ve 8 Şubat 1893 tarihli iki ayrı telgrafımla arz olunmuştur. Bu mektepte bulunan Syclo‑style Matbaası'nın henüz mahallî hükümete teslim edilmediği, Sivas'taki Protestan Mektebi'nde iki senedir mimograf adı verilen bir çeşit baskı aletinin bulunduğunun anlaşılması üzerine bunun Amerika misyoneri olan mektep müdüründen talep edildiği halde getirilmediği ve Protestan Mektebi'nde öğretmen olup evinin aranmasına lüzum görünen bir Ermenin de mektep içinde kalmakta olduğu mahallî mutasarrıflıktan bildirilmiştir. Bütün bu sebepler dolayısıyla vilayet dahilinde bulunan Protestan mekteplerinin idarelerine karşı bazen bir derece zor kullanmak gerekli görülmektedir. Bu konuda yapılacak muamelenin bir an önce bildirilmesi istirham olunur.
16 Şubat 1893
Halil
BOA, Y. PRK. DH, 5/83
Daire‑i Umûr‑ı Dahiliye
Mektubî Kalemi
Sivas Vilayeti'nden Dahiliye Nezâreti'ne gönderilen telgrafın sureti
2 Şubat 1893 tarihli telgrafımın bir paragrafında malum saçmalıklardan dolayı tutuklanan Osmanlı Devleti tebaasından ve Protestan Mektebi öğretmenlerinden Tomayan Karabet'in eşinin sözde hastane için yardım toplamak üzere İngiltere ve Fransa'da dolaşmakta olduğu bildirilmişti.
Lucy adlı bu kadının 1 Ocak 1893 tarih ve 79 numara ile İngiltere'nin Bristol şehrinden Karabet'e Fransızca ve ayrıntılı olarak gönderdiği mektup posta ile Merzifon'a gelirken ele geçirilmiştir. Mektupta: "Bu hastane konusunda İsviçre'nin genel düşüncesine dair sana ne diyeceğimi bilemiyorum. Birçok kişi benim başarımı görünce olumlu bir tavır gösterdi. Gerek İsviçre'de gerekse İngiltere'de çok sayıda kişi takdirde karşıladı. Bu hususta ailemin ne dediğine gelince; bir yandan alkışlamaktan geri durmuyorlarsa da doğrusu böyle büyük şeyleri anlamaya muktedir değiller. Şimdiye kadar 2.900 İngiliz lirası yardım topladım. Hastane hakkında bilgi verilmesi lazımdır. Son mektubunuzda niçin bilgi vermediniz? Bir şey olmasından korkuyorum. Meraktayım. Rica ederim, bilgilendirin ki İngiltere ahalisine açıklayayım. Sana soracağım daha çok şey var. Son mektuplarınızda hastaneye ve hastanenin gelişmesine dair bir şey söylemiyorsunuz. Sizin bu suskunluğunuz beni endişelendiriyor. Belki sene başında hastane için 100 lira göndermemi arzu edersiniz. Fiyatlar hakkında bir fikir edinmek için eğer uygun görürseniz hesapların sağlam bir kopyasını göndermenizi rica ediyorum. Koleradan kendinizi koruyacağınızı umuyorum. Nasturîler ve Marunîlere dair bir şey yazabilir misiniz? Bana Nasturîlerle Ermenilerin mezhebinin aynı olup olmadığını soruyorlar. İngiltere'de Aberdeen piskoposuyla görüştüm. Kadim Ermeni Kilisesi'ni övdü. Bir miting tertibinden bahsettiğimde her şeyden önce amacımızın bu Kadim Kilise ile aynı olup olmadığını bilmek istediğini belirtti. Kadim Kilise'de de çalıştığımızı, amacımızın Protestanlık olmadığını, hayattaki Hıristiyanlara da böyle bir uygulama yapılmayacağını ve hepsinin iyiliği için geldiğimi söyledim." şeklinde rumuzlarla dolu bir takım bölümler yer almaktadır. Ayrıca söz konusu mektupta, Lucy'nin İngiltere ve İsviçre'de bazı cemiyetlerde konuşmalar yaptığı, yanında binlerce yazılı evrak bulunduğu halde seyahat etmekte olduğu ve eşi Tomayan'dan 86 numaraya kadar mektup aldığı yazılıdır.
Ele geçirilen bu mektup üzerine Tomayan sorgulandığında gerçekleri gizleyerek haberleşmenin hastaneyle ilgili olduğunu, eşinden aldığı mektupları yaktığını ve eşine yazdığı mektupları kopya etmediğini söylemiştir. Eşinin topladığı paralarla sarf ettiği gayretin Tomayan'ın çabalarındaki gibi Ermeni fesatçıları için olduğu açıkça ortadadır. Osmanlı elçiliği aracılığıyla Lucy'nin evrakı ele geçirildiği takdirde fesatçılara dair bir hayli bilgi elde edilecektir. Bu konuda gereğinin yapılması emrinize bağlıdır. Lucy'nin mektubunda yazılı olan adres şu şekildedir:
Bayan Wethered
Ferneliff Syndalls Park
Clevedon, Bristol, England
17 Şubat 1893
Halil
