IV. ve V. yüzyıllar Ermeni tarihini belirleyen kritik üç olaya sahne olur: 1) Hristiyanlığın kabulü, 2) Ermeni alfabesinin icadı (406) ve İncil’in Ermenice’ye çevrilmesi (411), 3) Sasanilerin Ermenileri din değiştirmeye zorlama çabaları sonunda çıkan Avarayr Savaşı (451).
Ermeni nüfusunun yoğunlukta bulunduğu bölgedeki iki büyük güç, Roma ve Sasani imparatorlukları, Ermeni topraklarını paylaşmış bir görüntü arz eder. Buna göre bölgedeki Ermeni yerleşimlerinin 3/4’ünü teşkil eden “Pers-Armenia” toprakları Sasani İmparatorluğu’na geçerken batıdaki nüfusun 1/4’ünü teşkil eden topraklar ise Roma’nın yönetimine girer. Sasani İmparatorluğu hakimiyetinde kalan Hristiyan Ermeniler, Sasanilerin dini olan Zoroastrianizmi kabul etmeleri için ağır baskılara uğrar. Uzun süren baskıların sonucunda Vardan Mamikonyan liderliğinde Ermeni soyluları ayaklanır. Siyasi dengeleri gözeterek Sasanilere karşı bir ittifakta yer alma ihtimalini değerlendiren Ermeniler Roma’nın yanı sıra Kafkaslarda önemli bir güç haline gelen Hunlardan da destek ister. Roma’nın yanıtsız bıraktığı çağrıya Hunlar atlı birliklerini Ermeni ordusuna katarak karşılık verir. Ancak Sasanilerin üstün askeri gücü bu ittifakın başarıya ulaşmasını engeller. Sonuç olarak Ermeni soylularından oluşan ordu 451 yılında, Vardan Mamikonyan liderliğindeki Avarayr Savaşında Sasaniler karşısında ağır yenilgiye uğrar. Soylular esir düşer, halk dağlara çekilmek zorunda kalır. Takip eden otuz yıllık süreçte sürekli Sasanilerle çatışma halinde olan Ermeniler 485 yılında Sasanilerle, dini bağımsızlıklarının kabul edildiği “Nuarsak Anlaşmasını” imzalar. Avarayr Savaşı ile sonrasındaki dönem, dinî bağımsızlığın kazanılması bakımından Ermeni tarihi ve edebiyatında önemli bir yer tutar. Vardan’ı aziz ilan etmeleri ve bu olayın yıldönümünü milli bayram olarak kutlamaları bunun göstergesidir. Ermeni tarihinde böylesine önemli bir yer tutan olayda Türkler ile Ermenilerin ittifakı bu iki milletin ilişkileri incelenirken atlanmaması gereken bir noktadır.
Ayrıntılı bilgi için: http://dunyasavasi.ttk.gov.tr/upload/files/Ermeni_Kulliyat/1-Cilt/6-Mehmet_TEZCAN1.pdf